کتاب دستنامه ارزیابی سیاست

نویسنده:سیدکمال طبائیان، ناصر نوروزی

انتشارات:انتشارات موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی

سال 1396

در کتاب «دستنامه ارزیابی سیاست» نوشتهٔ سیدکمال طبائیان و ناصر نوروزی، که از سوی انتشارات موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی منتشر شده، تلاش شده است تا با نگاهی جامع و نظام‌مند به موضوع ارزیابی سیاست‌ها پرداخته شود؛ به‌ویژه در حوزه‌های کلیدی همچون علم، فناوری و نوآوری که ماهیتی پیچیده و چندبعدی دارند. این کتاب در سال ۱۳۹۶ منتشر شده و یکی از معدود منابع فارسی است که موضوع ارزیابی سیاست را نه به‌صورت تئوریک صرف، بلکه با نگاه کاربردی و بومی‌شده برای فضای تصمیم‌گیری در کشور ایران بررسی می‌کند. نویسندگان در این کتاب به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های سیاست‌گذاران پاسخ می‌دهند: چرا برخی سیاست‌ها به نتایج مطلوب نمی‌رسند و چگونه می‌توان میزان تحقق اهداف آن‌ها را سنجید؟ در واقع، کتاب یک راهنمای عملی برای تحلیل سیاست‌ها، تشخیص شکاف‌ها و بهینه‌سازی تصمیمات آینده ارائه می‌دهد و از همین رو برای تصمیم‌گیران، مدیران اجرایی و پژوهشگران علوم سیاسی و فناوری کاربرد گسترده‌ای دارد.

در فصل اول، کتاب با معرفی کلیات ارزیابی سیاست آغاز می‌شود. نویسندگان تأکید دارند که ارزیابی باید بخشی جدایی‌ناپذیر از فرآیند سیاست‌گذاری باشد؛ نه آنکه فقط در انتهای اجرا و صرفاً برای رفع تکلیف انجام شود. آن‌ها سه نوع ارزیابی سیاست را معرفی می‌کنند: ارزیابی فرآیندی، که چگونگی اجرای سیاست را بررسی می‌کند؛ ارزیابی اثربخشی، که میزان دستیابی به اهداف از پیش تعیین‌شده را می‌سنجد؛ و ارزیابی تأثیر، که آثار بلندمدت و غیرمستقیم سیاست‌ها را تحلیل می‌کند. این تقسیم‌بندی برای ایجاد درک روشن از نحوه ارزیابی در هر مرحله از چرخه سیاست‌گذاری طراحی شده است. در کنار این‌ها، نویسندگان بر این نکته تأکید می‌کنند که سیاست بدون ارزیابی، چیزی بیش از یک ادعا نیست و تنها با سنجش می‌توان آن را تأیید، اصلاح یا کنار گذاشت.

در ادامه، در فصل دوم کتاب، معیارهای ارزیابی سیاست با دقت معرفی می‌شوند. معیارهایی چون کارآمدی، اثربخشی، انسجام درونی و بیرونی، مشروعیت اجتماعی، شفافیت، پاسخگویی، کارایی اقتصادی و قابلیت نهادی از جمله شاخص‌هایی هستند که برای ارزیابی دقیق یک سیاست عمومی در نظر گرفته شده‌اند. به طور مثال، در بحث مشروعیت، نویسندگان به اهمیت پذیرش اجتماعی سیاست اشاره می‌کنند و بیان می‌دارند که حتی اگر یک سیاست از نظر فنی درست باشد، اما مقبولیت عمومی نداشته باشد، اجرای آن به شکست می‌انجامد. همچنین، انسجام سیاست‌ها از منظر هم‌راستایی با سایر سیاست‌های ملی مورد توجه قرار می‌گیرد. سیاستی که در تضاد با اهداف دیگر سیاست‌ها باشد، نمی‌تواند پایدار یا مؤثر باشد.

یکی از ویژگی‌های متمایز این اثر، تمرکز خاص آن بر سیاست‌های حوزه علم، فناوری و نوآوری است. این حوزه به دلیل تغییرات سریع، تعدد ذی‌نفعان و ریسک‌های بالا، نیازمند ابزارهای ویژه‌ای برای ارزیابی است. نویسندگان شاخص‌هایی خاص برای این حوزه پیشنهاد می‌کنند، از جمله میزان حمایت از نوآوری، اثرگذاری بر توسعه زیرساخت تحقیق و توسعه، توانمندی در ایجاد هم‌افزایی بین دانشگاه، صنعت و دولت، و قابلیت هدایت بازارهای نوظهور توسط سیاست. این رویکرد به سیاست‌گذاران امکان می‌دهد تا درک دقیقی از عملکرد سیاست‌های فناورانه داشته باشند و آن‌ها را مطابق با اهداف ملی اصلاح کنند.

در بخش‌های بعدی کتاب، مطالعه تطبیقی تجربه‌های بین‌المللی در زمینه ارزیابی سیاست مورد توجه قرار گرفته است. نویسندگان با بررسی الگوهایی از کشورهای پیشرفته مانند ایالات متحده، آلمان، کره جنوبی و اتحادیه اروپا، نشان می‌دهند که ارزیابی سیاست یک امر نهادمند، مستمر و مشارکتی است. به بیان دیگر، موفق‌ترین کشورها در سیاست‌گذاری فناورانه، آن‌هایی هستند که ارزیابی را نه یک فرآیند اداری، بلکه بخشی از فرهنگ حکمرانی خود می‌دانند. بر اساس این یافته‌ها، نویسندگان پیشنهادهایی برای طراحی یک نظام ارزیابی بومی در کشور ارائه می‌کنند که شامل ایجاد نهادهای ارزیابی مستقل، توسعه سیستم‌های اطلاعاتی سیاست‌محور و ارتقای ظرفیت‌های انسانی در حوزه تحلیل سیاست است.

در ادامه کتاب، بحث مشارکت ذی‌نفعان در فرآیند ارزیابی مورد توجه قرار می‌گیرد. برخلاف مدل‌های سنتی که فقط دیدگاه سیاست‌گذار را ملاک می‌دانند، کتاب حاضر از رویکرد مشارکتی دفاع می‌کند. در این رویکرد، بازیگران مختلف از جمله مجریان، دانشگاه‌ها، صنایع، مردم و نهادهای نظارتی وارد فرآیند ارزیابی می‌شوند. این تنوع دیدگاه، به ارزیابی عمق بیشتری می‌بخشد و باعث افزایش پذیرش نتایج در میان طیف وسیع‌تری از مخاطبان می‌شود. نویسندگان همچنین توصیه می‌کنند که در ارزیابی سیاست‌های علمی و فناوری، باید به نقش نهادهای واسط، همچون پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد، شتاب‌دهنده‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان توجه شود.

کتاب «دستنامه ارزیابی سیاست» از لحاظ ساختار و زبان نگارش نیز قابل‌توجه است. نویسندگان با نگارشی روان و در عین حال دقیق، مفاهیم پیچیده را به‌گونه‌ای مطرح کرده‌اند که برای مخاطبان دانشگاهی، مدیران و حتی دانشجویان کارشناسی‌ارشد و دکتری نیز قابل‌فهم باشد. وجود مثال‌های داخلی و بین‌المللی، نمودارها و جداول مقایسه‌ای در سراسر کتاب، به فهم بهتر مطالب کمک شایانی کرده است.

اهمیت این کتاب در شرایط کنونی کشور، به‌ویژه با توجه به نیاز روزافزون به حکمرانی مبتنی بر شواهد و داده، دوچندان است. در حالی‌که سیاست‌گذاری در حوزه‌هایی مانند محیط زیست، انرژی‌های تجدیدپذیر، هوش مصنوعی، امنیت سایبری و توسعه پایدار با عدم قطعیت‌های زیادی مواجه است، وجود یک ابزار معتبر برای سنجش و ارزیابی عملکرد سیاست‌ها می‌تواند موجب تصمیم‌گیری دقیق‌تر و کارآمدتر شود. همچنین با توجه به اینکه کشور در مسیر طراحی نقشه راه‌های ملی در زمینه‌هایی مانند اقتصاد دانش‌بنیان و فناوری‌های نوظهور است، چارچوب‌های ارائه‌شده در این کتاب می‌تواند مبنای عملی تدوین و اصلاح این اسناد قرار گیرد.

در نهایت باید گفت که کتاب «دستنامه ارزیابی سیاست» نه تنها یک منبع علمی دقیق در حوزه ارزیابی است، بلکه یک راهنمای کاربردی برای تمام نهادهایی است که در سیاست‌گذاری علمی، فناورانه و نوآورانه فعالیت دارند. از این رو این اثر می‌تواند در نهادهای دولتی، دانشگاهی، مراکز سیاست‌پژوهی، صنایع بزرگ و حتی در طراحی برنامه‌های آموزش عالی مورد استفاده قرار گیرد. همچنین برای کنفرانس‌ها و نشست‌هایی که به آینده‌پژوهی، نوآوری، توسعه پایدار و حکمرانی فناوری می‌پردازند، این کتاب می‌تواند یکی از محورهای مهم بحث و تبادل نظر قرار گیرد و به‌ویژه در راستای برگزاری کنفرانس ملی آینده‌نگاری فناوری و نوآوری، ابزاری برای طراحی سیاست‌های بهتر و سنجش‌پذیرتر در مسیر توسعه ملی باشد.